A Santa Compaña na Lanzada

by Xurxo Ayán o 14 Febreiro 2011

A Santa Compaña é unha desas crenzas que lle imprimen carácter a un país que, como Galicia, concibe a morte dun xeito moi particular. O galego cre, a súa maneira, na inmortalidade. Non imaxina a morte como un acabamento absoluto e total. Finar é un pasamento dun estado a outro. Neste novo estado pódese gozar de paz e felicidade ou, se quedaron contas pendentes, hai que arranxalas percorrendo os camiños en demanda de sufraxios. Son as ánimas en pena.

A Santa Compaña é a procesión das ánimas que sae ás doce da noite da igrexa parroquial e anda polos vieiros levando recados ou avisos aos que van morrer. Hai xa moitos anos, a señora Estrella de Teinogueira, en Poio, me dixo que a Compaña “era a Cita, unha ambición da mortaldade”. Moito teño matinado sobre estas verbas. A morte é unha cita que todos temos apuntada nunha axenda que nós non manexamos. Teño escrito que a Compaña é a sublimación da morte, diluída no comunitario, na “compañía”. De mortos, como di o himno do Liverpool F.C. (you’ll never walk alone), endexamais camiñaremos sós.

É coñecido por todos que no Campo da Lanzada hai unha antiga necrópole que se prolonga ao outro lado da estrada. Os donos dos “chalés” que alí se erguen non sei se son coñecedores de que as súas casas se levantan enriba de sepulturas de tégulas. O digo por se escoitan ruídos estraños ou padecen efectos poltergeist. Estas cousas acontecen en sitios, como Galicia, nos que os temas de patrimonio se xestionan daquela maneira.

Neste caótico e, sen embargo, querido país certos nomes de lugar serviron de pretexto para a invención de relatos populares, algúns certamente curiosos. Ao castro e ao cemiterio da Lanzada o pobo vencellounos co lugar de Mourelos, topónimo que tería a súa orixe na “mourería” que habitouno no pasado. Contaban os vellos que aquela “raza” era un pouco ruín e que algo lles ocorreu porque morreron en gran número e foron soterrados no Campo da Lanzada (Catalogación Arqueolóxica e Artística do Museo de Pontevedra, caixa Sanxenxo). A lenda xa tiña os elos ben trabados: castro-mouros-necrópole-Compaña.

A Compaña noallesa saía da igrexa parroquial e seguindo un vello camiño que discorría entre as fincas ía dar ao Campo da Lanzada. Alí “descansaba” –os que integran o cortexo mortuorio se comportan como os vivos- e, despois, continuaba, unha veces cara a enseada da Toxa, e outras, por riba do mar, desprazábase ata a illa de Ons. En todo caso a súa presenza non pasaba inadvertida: “víase unhas luces como os fogos de lucería das vísporas das festas”. Había que andar con tento de non toparse con ela, porque de non adoptar algunhas das medidas preventivas que para estes casos están recomendadas –trazar unha pentalfa e meterse dentro dela, poñer os brazos en forma de cruz, etc.- o máis probable é que o descoidado fora levado “a trompadas ata a súa casa” (Catalogación …, cit.).

Non só os humanos apercibíanse da presenza da Compaña. Tamén algúns animais. Os bois que os veciños levaban a apacentar ao campo da ermida notaban, a caída da tarde, que algo raro flotaba no ambiente. Os paisanos cren que os animais “danse conta antes que a xente das cousas doutro mundo” (Catalogación…, cit.).

Falabamos máis arriba das precaucións ou cautelas que conviña adoptar para evitar os perniciosos efectos da Compaña. Pois ben, é coñecido que o bafo dos bois bota a un para atrás. Por esta razón os mozos que de noite saían de rolda se achegaban antes a corte das vacas e pasaban a cachaba polo morro do boi para que se enchoupase de seu bafexo. Deste xeito sentíanse protexidos no caso de toparse coa Compaña, posto que esta “non podía co bafo do boi” (recollido en Noalla no ano 1968. Catalogación…, cit.). As accións escatolóxicas e a linguaxe malsoante, incluso blasfema, constitúen un recurso moi efectivo para arredar aos seres doutro mundo.

Cómpre saber que as ánimas non só comen, descansan, etc., senón que tamén están dotadas dun bo olfacto. E do mesmo modo que os vivos detectan o cheiro a morto, eles uliscan axiña o olor a vivo, decatándose da nosa presenza, aínda que nos agachemos. Risco, nunha das súas teimas con connotacións racistas, preguntábase a qué cheiraban os galegos. Supoño que os de antano a caldo e touciño. E os de hogano, depende. Agora te somos moi sofisticados. Mais deixemos as cismas risquianas e volvamos ao rego.

Calquera que se dea unha volta pola Lanzada e dirixa a súa mirada cara ao océano divisará, de contado, a inconfundible silueta da illa de Ons. O promontorio coa ermida e Ons vixíanse a fito. No ano 1950 o cura de Noalla contoulle a Filgueira Valverde que era crenza que A Lanzada e Ons estiveran xuntas por terra (J. Filgueira Valverde, 1962 : 139). Con tanta veciñanza algo habían compartir. E certamente que algo comparten. A Compaña.

Segundo Alonso Romero os moradores de Ons afirmaron sempre con rotundidade que a Compaña viña dende Noalla “por enriba do mar”. Alonso é da opinión de que esta relación se debería a que moitas familias illáns procederían da parroquia noallesa (F. Alonso Romero, 1981 : 304).

Celestino Pardellas, que é o autor que nos últimos tempos ten pescudado máis na historia e etnografía de Ons, pensa que o feito de que algo ten tétrico como a Compaña veña de Noalla se debe a “rivalidades, competencias, celos, envexas…cuns xermes históricos e comerciais” (C. Pardellas de Blas, 2001 : 42). Sen cuestionar en absoluto os argumentos de Alonso e Pardellas convén sinalar que para os mortos dos lugares costeiros –lles sucede aos de Bueu con Ons ou aos da Escusa con Tambo- as illas representan o final do camiño.

Pardellas deixa constancia dun feito moi curioso e pouco coñecido: o punto de partida da Compaña dende Noalla e o de chegada a Ons non era indiferente, senón que tiña importantes repercusións. Cando a comitiva fúnebre saía do campo da ermida da Lanzada adoitaba “aterrar” na illa na praia de Melide. Aos illáns, que dende o alto se decataban da súa viaxe –polas luces que a acompañaban-, metíaselles o medo no corpo porque presaxiaban que viña de “Visita”, é dicir, a anunciar a morte dalgunha persoa (C. Pardellas de Blas, 2002 : 45). Noutras ocasións o punto de partida era a praia de Aios e o de chegada o Centulo. Nestes casos os veciños non mostraban especial inquedanza porque eran sabedores de que a comitiva non anunciaba morte. Sinxelamente as ánimas viñan pedir perdón por algo malo que fixeran en vida e demandaban axuda aos seus parentes. Non viñan de “Visita”, senón de “Petición” (C. Pardellas de Blas, cit., p. 46).

O mito, crenza o suxestión da Compaña, como tantos outros, está a piques de seren amortizado. Arestora só os vellos –e non todos- porfían na súa existencia. A Compaña precisa da complicidade da noite, da escuridade. Hoxe vivimos demasiado “iluminados” e, como xogamos ao despiste, consideramos de mal gusto falar da “bicha”, da morte. Lévase moito o modelo Berlusconi, a procura da eterna xuventude –o máis ben da súa aparencia, ás veces patética- coa axuda da cirurxía. Cada época ten os seus iconos. A nosa non é peor nin mellor ca outras. É distinta. Os galegos de antes cismaban moito na morte –ao mellor porque eran pobres, e xa se sabe que os pobres sempre andan a voltas con esas trapalladas-. Os de agora sabemos quen é Angela Merkel, a dona do peto. Cousas da vida, que diría Castelao.

Bibliografía citada:

ALONSO ROMERO, Fernando (1981): “Los origenes del mito de la Santa Compaña de las islas de Ons y Sálvora”, Cuadernos de Estudios Gallegos, t. XXXII, facs. 96-97. Santiago de Compostela.

FILGUEIRA VALVERDA, José (1962): “Excavaciones de La Lanzada”, Noticiario Arqueológico Hispano, V (1956-1961). Madrid.

PARDELLAS DE BLAS, Celestino (2001): “Mitoloxía: o mito da Santa Compaña en Ons” (II). “O seu habitat”, Aunios, nº. 3.

(2002): “Mitoloxía: o mito da Santa Compaña en Ons” (III). “¿Que anuncia? ¿A que vén?”, Aunios, nº. 5.

Buenaventura Aparicio Casado