Un burgués n’A Lanzada

Xa nos temos ocupado de don Prudencio Canitrot nun artigo anterior. Mais o seu pensamento resultounos tan ricaz e suxestivo que non fomos quen de resistírmonos a tentación de dedicarlle unha nova crónica lanzadeira.

 

A historia da humanidade é un crisol de amenceres e solpores, de lóxica e contradicións cocidas a fogo lento. O século XVII foi a centuria das matemáticas mais, velaí o paradoxo, os acontecementos políticos e relixiosos –sobre todo a Guerra dos Trinta Anos- propiciaron un florecemento sen precedentes da maxia e da bruxería.

No seguinte século –o das Luces- un movemento filosófico e literario, a Ilustración, implicouse a fondo na loita en contra das supersticións e das crenzas populares metidas todas no mesmo saco. Chegados ao século XIX, a superstición, como crenza estraña á fe relixiosa e contraria á razón, seguía a estar no punto de mira do estamento culto, conformado por profesionais liberais como avogados e médicos e por docentes e membros do clero urbano. Obras como Supersticiones de Galicia do galeno Jesús Rodríguez López reflicten moi ben este pensamento que, se por unha banda combatía certas prácticas e crenzas incompatibles coa modernidade, por outra, sen maior discernimento, poñía baixo sospeita tradicións e costumes e menosprezaba a cultura popular. Abríase, deste xeito, un foxo entre un ideario burgués finchado e cargado de prexuízos e as crenzas das xentes do rural, ás que a penuria e a precariedade de coñecementos académicos –o ensino público se atopaba en cueiros- abocaban a procurar na Natureza –a súa fiel aliada- o remedio aos seus males.

Prudencio Canitrot y Mariño, escritor pontevedrés, é o típico representante dese pensamento con recendo inconfundiblemente burgués que, dende a distancia e a incomprensión, contempla aos nosos paisanos como unha tribo sumida na barbarie e executora de prácticas e ritos que aos señoritos cultos e bempensantes da vila lle producen noxo.

A curiosidade levouno varias veces á Lanzada, onde foi testemuña das cerimonias que aí se realizaban, descritas e xulgadas sen a menor empatía e co desdén que manifestan os espíritos superiores diante da suposta indixencia moral das camadas populares. O baño das nove ondas, como remedio curativo, merécelle a seguinte opinión: “y he de deciros que la roña del alma y del cuerpo no se lava ni se purifica con la espuma ni la fuerza de una ola, ni tampoco con la invocación y el psalmo irreverente con que los fieles de un mal determinado pretenden curarse. Tal acontece en La Lanzada” [negrita miña]. (“El meigallo”. La Temporada en Mondariz, nº. 13, año XXIII, 27-VIII-1911).

Engánase don Prudencio porque é indiscutible que a sucidade do corpo si se limpa coa auga, e o espírito agradece a benéfica acción das olas da Lanzada que, en conxunción coa brisa mariña, tonifican e acougan os nervios.

Pero hai máis. Os seres humanos somos animais simbólicos. Quer dicir que como entes pensantes temos nos símbolos uns instrumentos indispensables para explicar a realidade. Se non somos quen de comprender o fondo simbolismo dun baño lustral, pola mesma razón poderiamos abominar do rito do bautismo, exemplo palmario dunha linguaxe plenamente simbólica.

A opinión menosprezadora de Canitrot non fica aquí. Ao respecto dun padecemento que se procuraba remediar na Lanzada –o “meigallo”, denominación popular de certas enfermidades de tipo nervioso- o noso autor se manifesta deste xeito: “debemos considerarlo como un inaudito horror, una prueba de incultura y de que la levadura céltica se ha transmitido de generación en generación con todo el vigor de los tiempos primitivos” (op. cit.).

Sorprendente que a herdanza céltica, no seu tempo considerada a xoia máis prezada de Galicia, fose a causa de que os galegos andivesen co sistema nervioso algo alterado.

O noso persoeiro presencia o rito no que se procura que o enfermo expulse o “meigallo” e o seu relato, realmente, nos deixa impactados: “entonces me acerqué, sintiendo repugnancia al mezclarme con aquella capa inferior de gentes y vi, en la diestra del sacristán el meigallo que mostraba cínica y sonrientemene ante los ojos atónitos de los palurdos…Era una rana viva, un manojo de pelos y tres agujas oxidadas” [negrita miña] (op. cit.). Dos aspectos a recalcar deste parágrafo. Un, que a Canitrot o contacto cos “palurdos” lle producía náuseas. E dous, que no rito había moita truculencia (ra viva, etc. etc.).

Prosegue Canitrot a súa narración deixando caer perlas como esta: “En el amplio playal y entre los acantilados, continuaban  tomando el baño con fervor y regocijo los fieles creyentes, en juntanza repugnante, mujeres y hombres” [negrita miña] (op. cit.). A lectura do artigo non ten desperdicio e deixa claro que os prexuízos de clase, a comezos do século XX, chegaban ao paroxismo.

Noutro traballo (“Las olas de la Lanzada”, El Progreso, nº. 163, Pontevedra, 20-II-1910), Canitrot se achega á romaría na compaña dun experto, O Falucho, co ánimo de estar á espreita e non perderse ningún detalle do que acontecía na escuridade dos pendellos “donde una mezcla repugnante de sexos duerme, canta, bebe, finge dormir…”. E, por fin, pode contemplar o que O Falucho quería mostrarlle: aos naturais do país entregándose ao sexo furtivamente. “Entre aquella salvaje aglomeración humana, la sangre de los mozos se revuelve y busca y obtiene fácilmente la correspondencia de la carne…” [negrita miña]. Pero, velaí que a contemplación daquela catarse lúbrica esperta en Canitrot a vea poética e o seu discurso, de súpeto, muda de ton: “y a fe que es bello, nuevo y pintoresco para mi…ver a los sacerdotes y sacerdotisas del amor como ofician toda la complicada felicidad de sus ritos…”. ¿Como é posible que unha mestura “repugnante de sexos” provocada por unha “salvaxe aglomeración humana” derive nun espectáculo “bello, nuevo y pintoresco”, e que os rudos e miserentos paisanos se troquen, por arte de maxia, en “sacerdotes y sacerdotisas del amor”? Andrómenas da xente fina, da caste superior. ¡Co fácil que resultaría recoñecer ao voyeur que, en maior ou menor grado, todos levamos dentro! Eis a dobre moral e o discurso acomodaticio da burguesía.

O sábado, 24 de xaneiro de 1914, o xornal ABC publicaba unha gacetilla titulada ANIVERSARIO [de] PRUDENCIO CANITROT: “Hoy hace un año que falleció Prudencio Canitrot, notabilísimo escritor, á quien la muerte arrebató en plena juventud y cuando su firma había logrado llegar al gran público. Cronista observador, de fina y amable ironía, autor de cuentos sugestivos y prosista siempre exquisito, Canitrot descollaba con justicia, pese á la modestia, que siempre le acompañaba, entre la juventud literaria…”.

Mágoa que non entendese ao seu pobo e que a compaixón e a piedade cara a unha humanidade dorida non fose o seu punto forte.

 

Buenaventura Aparicio Casado

 

Fotografía: Arquivo do Museo de Pontevedra.